طور کلى جایگاه فکر (چه خوب چه بد) در اسلام چیست و چه تأثیراتی در زندگی وسعادت فرد دارد؟

تعریف تفکر:
حضرت امام خمینی (رحمه الله) در تعریف تفکر ابتدا به همان تعریف کلی و منطقی آن اشاره می کنند و تفکر را فرایندی می دانند که در طی آن سلسله ای از امور معلوم و مشخص در کنار هم قرار می گیرند تا امری مجهول را، واضح و روشن سازند(شرح چهل حدیث، ص، 191)که این همان تعریف حکمایی چون ابن سینا است.

اما برای تعریف اخلاقی آن، تعبیر خواجه عبدالله انصاری را بهترین تعبیر معرفی می کنند:
خواجه عبدالله انصاری قدس سره می گوید: تفکر جستجو نمودن «بصیرت» است - که چشم قلب است- برا ی رسیدن به مقصود نتیجه، که غایت کمال، آن است و معلوم است مقصد و مقصود، سعادت مطلقه است که به کمال علمی و عملی حاصل آید.( آداب الصلوه، ص 204.)
بنابراین حضرت امام (رحمه الله) با اعراض از تعریف منطقی، اندیشیدن در هر موضوعی را تفکر ممدوح و سفارش شده نمی دانند؛ بلکه مطلوب و هدف اندیشه باید امری شایسته و مفید و در پی یافتن راهکارهای علمی و عملی در جهت کسب سعادت دنیا و آخرت باشد.

به طور کلی سیستم اطلاعات هر شاخه ای از علوم و اطلاعات چه بشری و چه الهی به صورت هرمی است و در حالت هرمی اطلاعات دو نوع اطلاعات دامنه ای و قله ای وجود دارد.

در اسلام به عنوان یک مکتب الهی نیز دو نوع اطلاعات داریم. 1- اطلاعات جزئی که در دامنه هرم قرار می گیرند و بیشتر از جنبه های تاکتیکی و یا تکنیکی برخوردارند. 2- اطلاعات کلی که در راس هرم جایگاه دارند و قانون و اندیشه استراتژیکی مسلط و کلی حاکم بر تمامی اطلاعات اعتقادی, اخلاقی و عملی را بیان می کنند.

با این مقدمه به ذکر نکاتی برای تبیین دقیق چیستی تفکر می ردازیم:

نکته1- این دو نوع اطلاعات و علم روی هم سیستم اطلاعاتی کامل و جامعی را به صورت یک مکتب سازنده انسان و جامعه و دارای استراتژی و تاکتیک و تکنیک ارایه می دهند.

2- اطلاعات جزئی در علوم دینی بسیار فراگیر و در دسترس است و بیشتر کسانی که سخن می گویند و می نویسند از این اطلاعات بهره دارند اما اطلاعات کلی و هرمی به راحتی بدست نمی آید.

3- تا کسی به راس هرم و اندیشه کلی یک مکتب و دین اشراف نیابد, نمی توان او را اندیشمند و متفکر آن مکتب و دین عنوان کرد, زیرا چنین شخصی نمی توند ادعا کند که به صورت سیستیم راهبرد این مکتب را برای انسان و جامعه می داند و نمی تواند در موضع رهبری جامعه قرار بگیرد.

4- تفکر راهی است که انسان فرهیخته و باسواد و تحصیل کرده و مطلع برای پی بردن به راس قله اندیشه مکتب و دین از درون خود طی می کند و با رسیدن به راس قله در جایگاه عالم و متفکر می نشیند.

5- بنابراین تعریف منطقی از تفکر که گفته می شود: تفکر جمع کردن اطلاعات جزئی دانسته شده برای پی بردن و کشف مجهول است, صحیح است ولی باید اشاره شود که این مجهول چیست تا حرکت فکری انسان مبهم نباشد و بداند به دنبال چه مقصدی حرکت می کند.

6- اندیشه کلی اسلام توحید است و یک اندیشمند و عالم دینی حتما باید با آشنا شدن با اطلاعات و علوم دینی روح توحید را در آنها کشف نماید و بداند و برسد به این نکته که راس هرم اطلاعات دینی و هدف تمامی اخلاق و احکام عملی اسلام و سایر ادیان رسیدن به عبودیت و بندگی خدا و یکتابینی  و یکتا پرستی است.

7- آنچه در آیات و روایات در زمینه تفکر وارد شده است نیز به درک صحیح توحید می انجامد و دعوت به تفکر با این هدف انجام شده است.

جایگاه تفکر در قرآن:
در قرآن کریم آیات متعددی وجود دارد که انسان ها را به اندیشه و تعقل فراخوانده است.
و در بسیاری از آیات خود، متفکران، اندیشه وران و آنان که در مقام فهم واقعیات و شکل گیری از آن واقعیات هستند را به بهترین صورت، تمجید کرده است و آنان را که از حقیقت گریزانند، سخت مورد نکوهش قرار داده است.
از جمله محورهای اساسی که قرآن انسان را به تفکر در مورد آنها تشویق می کند، عبارتند از:
1-تفکر در جهان خلقت
«ان فی خلق السموات والارض و اختلاف اللیل و النهار لآیات لاولی الالباب ---همانا در خلقت آسمان ها و زمین و رفت وآمد شب و روز، نشانه هایی از (حکمت) است برای خردمندانی که بیندیشند. »( آل عمران:190 )
2-تفکر در احکام و آیات الهی
«کذلک یبین الله لکم الآیات لعلکم تتفکرون ---خداوند آیاتش را به روشنی بیان می کند، باشد که شما درآن تفکر و تعقل کنید. »( بقره:219)
3-تفکر در تحولات تاریخی
اطلاع از تحولات ملت های گذشته و انگیزه ها و عواملی که باعث پیشرفت یا عقب ماندگی آنان شده، عقل انسانی را پرورش می دهد، لذا قرآن سفارش می کند:
«قل سیروا فی الارض ثم انظروا کیف کان عاقبه المکذبین ---بگو: روی زمین گردش کنید؛ سپس بنگرید سرانجام تکذیب کنندگان آیات الهی چه شد؟!»( انعام:11)
تفکر از منظر روایات:
در روایات معصومین (ع) و سخنان گهربار ایشان، مطالب بسیار ارزشمندی در باب تفکر بیان شده است.
1-فضیلت تفکر در روایات
امام صادق(ع) می فرمایند:«بیشترین عبادت ابوذر، تفکر و عبرت گرفتن بود.»( خصال،ص 42)
امیر مؤمنان (ع) نیز یکی از خصوصیات بارز مؤمن را تفکر او در جوانب کارها می داند:
«المؤمن ... مغمور بفکرته--- مؤمن در افکار خویش غوطه ور است. » ( نهج البلاغه،ص 533، حکمت 333)
و در جایی دیگر شأن و منزلت عقل به عنوان قوه تفکر را بیشتر از دین و حیا می دانند:
جبرئیل بر آدم (ع) وارد شد و گفت: ای آدم! من مأمور شدم که تو را بین سه چیز اختیار دهم تا یکی از آن سه چیز را انتخاب کنی و دو تا را رها کنی و آن سه چیز، عقل حیا و دین است. آدم(ع) گفت: من عقل را اختیار کردم. جبرئیل به حیا و دین گفت: برخیزید و عقل را واگذارید، آن دو گفتند: ای جبرئیل! ما مأمور شدیم با عقل باشیم هر کجا باشد،گفت: پس شما به همراه عقل باشید و خود عروج کرد و به آسمان رفت.( الکافی، ج1،ص 10،ح2)
این حدیث نورانی بیانگر آن است که هر کجا عقل باشد، حیا (دوری از گناه) و دینداری و عبادت نیز هست، اما در عبادت و دینداری، ممکن است تعقل نباشد، در حالی که ارزش هر عبادت و دیانتی به میزان عقل فرد است.
2-اشاره به موضوع تفکر در روایات
در قبل اشاره شد که هر تفکری ممدوح و پسندیده نیست، بلکه ارزش تفکر به موضوع آن و نتایج حاصل از آن است . علاوه بر کتاب آسمانی ما که بسیاری از موضوعات تفکر را در پیش روی انسان قرار می دهد، روایات معصومین(ع)نیز دراین زمینه نقش بسزایی دارند؛ از آن جمله:
امیر مؤمنان (ع) می فرمایند:«لاعباده کالتفکر فی صنعه الله ---هیچ عبادتی مانند تفکر و مطالعه در مصنوعات (آفریده های ) الهی نیست. » ( بحارالانوار،ج1،ص 88، ح13)
امام صادق(ع) با فضیلت ترین تفکر را، تفکر در اسما و صفات خدا می دانند، نه در چگونگی ذات او:«افضل العباده إدمان التفکر فی الله و فی قدرته---بهترین عبادت تفکر و اندیشه در بزرگی خدا و اسما و صفات او و بزرگی او است. » ( الکافی،ج2، ص 55، ح3)
از امام صادق(ع) درباره حدیث «یک ساعت تفکر، از عبادت یک شب بهتر است .» سؤال و توضیح خواسته شد، ایشان فرمودند:«یمر بالخربه او بالدار فیقول: این ساکنوک؛ این بانوک، ما لک لا تتکلمین( معنای این تفکر یعنی اینکه) اگر از ویرانه یا خانه ای عبور کرد، بگوید: آنان که در تو ساکن بودند، آنان که تو را ساختند، کجایند؟ تو را چه می شود؟ چرا سخن نمی گویی؟!» (همان،ص 54، ح2)
3-نتایج تفکر در روایات
امیر المؤمنین (ع) می فرمایند:«التفکر یدعو إلی البر و العمل به---اندیشه وفکر، انسان را به نیکویی و عمل به آن می کشاند. »؛ (الکافی،ج2، ص 55، ح5)
در نتیجه؛ هر فکری سازنده نیست و سعادت انسان را تأمین نمی کند ؛ بلکه تنها اندیشه ای که انسان را به قرب الهی برساند ، سعادت او را فراهم می کند و عبادت است.
با تفکر صحیح است که انسان از خواب غفلت بیدار می شود و تفکر صحیح است که سعادت انسان را تضمین می کند. امیرالمؤمنان علی (علیه السلام) فرمودند: «نبه بالتفکر قلبک؛ دل خود را با اندیشه، آگاه نما» (نقل از کتاب شریف چهل حدیث امام خمینی، رضوان الله تعالی علیه، ص 189)
هرمقدار که تفکر راهگشائی بیشتری داشته باشد ثواب بیشتری دارد بنابراین تفکر، دارای درجات ومراتبی است که هرمرتبه ای که بالاتر است ثواب بیشتری دارد گاهی یک لحظه تفکر یک هفته انسان را جلو می اندازد گاهی یک ماه، گاهی یکسال وگاهی یک عمر.هرچه عمیق تر باشد حرکت وپیشرفت بیشتری بوجود می آورد.
مراتب تفکر سازنده:
1- تفکر در حق و اسماء و صفات خالق هستی
2- تفکر در مخلوقات خداوند
3- تفکر در اعمال و رفتار خود و محاسبه نفس:
مرحوم ملا احمد نراقی (رحمةالله علیه) در باب کیفیت تفکر در اعمال و رفتار خود می فرمایند: «آدمی در هر شبانه روزی ساعتی به تفکر کار خود بیفتد و اخلاق باطنیه و اعمال ظاهریه خود را تفحص کند و احوال دل و جوارح خود را تجسس نماید. لوح دل را در مقابل خود نهاده آن را ملاحظه کند و دفتر شبانه خود را گشوده، سر تا پای آن را مطالعه فرماید.» (معراج السعادة، ص 120 به بعد)
ایشان در ادامه توضیح می دهند که اگر دیدی در طول روز، به دستورات خداوند عمل کرده، از معصیت ها و گناهان اجتناب کرده ای، حمد و سپاس الهی را بجای آور؛ و اگر دیدی معصیتی از تو سرزده و با رفتار و کردارت، مخالفت امر الهی نموده ای، توبه کرده و با جبران عمل، به علاج بپرداز.
ایشان در ادامه توصیه می کنند که انسان با نظر بصیرت به اعمال خود بنگرد و ببیند آیا از صفات رذیله ای که او را به هلاکت می اندازد، از قبیل بخل و حسد و کبر و... چیزی در وجود او هست یا نه؛ و با چراغ فکر همه زوایای وجودش را تفحص کند تا مبادا با این صفات مهلکه خدای خود را ملاقات کند!
در فقه الرضا (علیه السلام) آمده است: «اندیشیدن آینه توست؛ بدی ها و خوبی هایت را به تو نشان می دهد.» (میزان الحکمة، ج10، ح16209)
امام علی (علیه السلام): اندیشه کردن در خوبی ها، انگیزه بکار بستن آن ها می شود.
امام علی (علیه السلام): ریشه سالم ماندن از لغزش ها، اندیشیدن پیش از عمل کردن است و سنجیدن پیش از سخن گفتن.
4- فکر کردن به نعمت های خدا:
امام علی (علیه السلام): اندیشیدن در باره نعمت های خدا، نیکو عبادتی است.
5- تفکر در باره باقی بودن آخرت و فانی بودن دنیا:
امام علی (علیه السلام): تمیز دادن (تشخیص دادن) ماندنی (آخرت) از رفتنی (دنیا)، از شریف ترین اندیشه ها است.
6- تفکر در قرآن کریم:
پیامبر خدا (صلی الله علیه و اله وسلم): سهم دیدگان خود را از عبادت به آنان دهید. عرض کردند: ای رسول خدا! سهم آن ها از عبادت چیست؟ فرمود: نگریستن به قرآن و اندیشیدن در آن و پند گرفتن از شگفتی هایش.
7- فکر کردن در سرنوشت گذشتگان و مطالعه تاریخ